Het bijzondere van vintage horloges ten opzichte van nieuwe horloges is dat vintage horloges vaak een verhaal vertellen. Soms een simpel verhaal, zoals een inscriptie met een naam, een datum of een gelegenheid. Soms heeft het verhaal te maken met grote gebeurtenissen in de wereldgeschiedenis, zoals de Tweede Wereldoorlog. Dit artikel gaat over de Hamilton 4992B, een ogenschijnlijk simpel zakhorloge, maar dan een met een bijzonder verhaal.
Navigatie is de laatste decennia zeer vereenvoudigd door GPS technologie, welke het mogelijk maakt om met een ongelofelijke precisie een positie te bepalen. In het verleden was dit echter niet zo gemakkelijk. Het bepalen van de positie van een schip op zee was een van de grootste wetenschappelijke uitdagingen van de 17e en 18e eeuw.
In 1714 loofde de Engelse regering een prijs uit voor diegene die de positie van een schip op zee kon bepalen, door het bepalen van de lengtegraad waarop een schip zich bevond. De wetenschappers van die tijd dachten dat dit enkel kon door de positie van de sterren ten opzichte van elkaar te gebruiken.
De klokkenmaker John Harrison geloofde dat een nauwkeurige klok dit probleem kon oplossen. Harrison heeft diverse klokken gebouwd in een poging een klok te bouwen, welke nauwkeurig genoeg was om de positie van een schip te bepalen. Met zijn beroemde H4 chronometer slaagde hij erin de locatie van een schip te bepalen.
Tijdens een test, bleek dat zijn manier om de lengtegraad te bepalen inderdaad werkte, maar de wetenschappers geloofden het nog steeds niet. Zij geloofden dat alleen de sterren de uitkomst konden bieden, en wilden niet dat een simpele klokkenmaker het vraagstuk op zou lossen. Uiteindelijk bepaalde de koning van Engeland dat Harrison wel degelijk een antwoord had gevonden op het lengtegraad-vraagstuk, en zodoende kreeg hij de prijs uitbetaald.
Scheepschronometers werden snel zeer belangrijk voor de scheepvaart, omdat er eindelijk een redelijk nauwkeurige methode was om de positie van het schip op zee te bepalen. De productie ervan was kostbaar, en de scheepschronometer had zijn eigen ‘bewaker’, die het uurwerk dagelijks moest opdraaien. Het bericht ‘chronometer opgewonden’ werd dagelijks naar de brug van het schip gebracht zodra dit was gebeurd, en was een geruststellend bericht voor de bemanning van het schip.
De scheepschronometer had een positie in het midden van het schip, zodat beweging en temperatuurverandering tot een minimum werden beperkt. Mede hierdoor mocht de scheepschronometer nooit verplaatst worden. Een afwijking van 4 minuten zorgden voor een afwijking van een volle lengtegraad, dus afwijking van enkele seconden van de chronometer kon een afwijking van een of meerdere zeemijlen betekenen.
Omdat de scheepschronometer niet verplaatst mocht worden, waren zogeheten ‘deck watches’ nodig, nauwkeurige draagbare uurwerken welke gelijk gezet konden worden aan de scheepschronometer en wel draagbaar waren. Deze uurwerken konden vervolgens op de brug van het schip gebruikt worden, aan de navigatietafel of aan dek voor het uitvoeren van metingen met een sextant.
© www.naval-history.net | U.S.S. Massachusetts B.B. 59
Toen Amerika eind 1941 ging deelnemen aan de Tweede Wereldoorlog, had het Amerikaanse leger grote aantallen scheepschronometers nodig, evenals grote aantallen navigatie uurwerken voor de schepen, vliegtuigen en tanks.
Probleem was dat tot op dat moment alle scheepschronometers in Amerika uit Europa kwamen. Tijdens de oorlog zou Duitsland natuurlijk niets leveren aan de vijand, was Zwitserland omsingeld en had Engeland alle scheepschronometers die zij kon produceren nodig voor haar eigen militaire schepen.
De Amerikaanse overheid heeft daarom een uitnodiging gestuurd aan de beste horlogeproducenten van het land, om aan de vraag aan scheepschronometers en navigatie uurwerken te voldoen. Hamilton heeft daarop als enige horlogeproducent gereageerd, en heeft in recordtijd een snel te vervaardigen scheepschronometer van uitstekende kwaliteit weten te ontwikkelen. Daarnaast begon Hamilton ook met de productie van navigatie uurwerken.
Om het horloge te laten voldoen aan de eisen van het leger, heeft Hamilton haar beroemde model 992B uurwerk aangepast. Het model 992B was de opvolger van het succesvolle model 992 en 992E, en werd rond 1939 op de markt gebracht. De decentrale secondewijzer werd vervangen door een indirect aangedreven centrale secondewijzer, er werd een ‘hack’ functie toegevoegd, zodat het horloge gemakkelijk gelijkgezet kon worden.
Tevens werd het urenrad en wisselrad vervangen door een exemplaar met fijnere vertanding, zodat het horloge een 24-uurs horloge zou worden. De G.C.T. op de wijzerplaat staat voor Greenwich Civil Time, ook wel bekend als Greenwich Mean Time, de tijdszone welke gebruikt werd voor navigatiedoeleinden. Het horloge kreeg als modelnummer 4992B, dezelfde versie met een 12-urenaanduiding kreeg als typenummer 3992B.
Deze horloges werden voornamelijk gebruikt als ‘master’ uurwerken voor vliegtuigen, oftewel de primaire tijdsbron voor de navigatie aan boord van een vliegtuig. Tevens werden deze horloges gebruikt als ‘deck watch’ aan boord van marine schepen. Tijdens de oorlog zijn er ongeveer 140.000 van deze navigatie uurwerken gebouwd door Hamilton, waarvan tussen de 11.000 en 14.000 met een zilveren kast.
De normale kasten werden namelijk gemaakt van nikkel en messing, allebei strategische metalen tijdens de oorlog vanwege de wapenproductie. Zilver was echter goedkoop en volop beschikbaar, daardoor zijn een aantal exemplaren van het model 4992B gemaakt met een zilveren kast, welke allemaal werden geleverd aan de marine. Dit werd gedaan omdat een zilveren horlogekast beter bestand was tegen de zoute zeedampen dan de onedele horlogekasten.
Dit specifieke horloge is vervaardigd in 1943. Het doosje zit er nog bij en het horloge verkeert in uitmuntende staat. Het horloge is waarschijnlijk met de Amerikaanse marine meegekomen tijdens de Tweede Wereldoorlog, maar nooit gebruikt, en na de oorlog verkocht.
De achterzijde van het horloge is vrijwel geheel gevuld met militaire inscripties. Deze inscripties hadden een tweeledig doel, enerzijds gaven ze informatie over het horloge, anderzijds moesten ze diefstal ontmoedigen, omdat het horloge duidelijk een militaire functie had. Deze horloges waren klein en zeer waardevol dus gevoelig voor diefstal.
| Inscriptie | Betekenis |
|---|---|
| AN5740 | Het type militair voorwerp, namelijk een militair navigatie uurwerk met 24 uurs aanduiding, zwarte wijzerplaat en centrale secondewijzer met ‘hack’ functie |
| MFR’S PART NO-4992B | Het nummer waarmee onderdelen besteld konden worden |
| SERIAL NO. 2011-43 | Het serienummer van dit specifieke horloge |
| CONTRACT NO.86366 | Het nummer van het contract waarmee de bestelling was gedaan |
| HAMILTON WATCH CO | De producent van het horloge: Hamilton Watch company in Lancaster, Pennsylvania USA |
Alle militaire uurwerken hadden na de oorlog, net als andere militaire materialen, vernietigd moeten worden, maar het tegenovergestelde gebeurde. Deze militaire uurwerken werden met emmers vol verkocht, en particulieren konden zo voor een vrij laag bedrag een horloge van uitstekende kwaliteit kopen.
Veel van deze militaire horloges zijn omgebouwd tot 12-uurs horloge, en de militaire inscriptie werd vaak verwijderd. Hamilton schijnt zelfs ombouwsetjes aangeboden te hebben, met een nieuw achterdeksel, en een nieuwe wisselrad, urenrad en een 12-uurs wijzerplaat.
Al met al een bijzonder horloge in een bijzonder originele staat met een bijzondere rol in het grootste conflict in de wereldgeschiedenis.
Met dank aan de De Rikketik.
